Celiakia to choroba, o której w ostatnich latach słyszy się coraz więcej. Postęp medyczny i naukowy spowodował, że mamy dziś większe niż kiedyś możliwości diagnozowania tej podstępnej choroby, zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych. Czym jest celiakia i jakie daje objawy? Jak leczyć celiakię?

Celiakia – co to jest?

Celiakia lub inaczej choroba trzewna,to choroba polegająca na nietolerancji glutenu. Choć powszechnie mylona jest z alergią i postrzegana bywa jako choroba wieku dziecięcego, w rzeczywistości jest schorzeniem nieuleczalnym, które może ujawnić się u osób w każdym wieku.

Gluten to białko zawarte w ziarnach pszenicy, owsa, żyta i jęczmienia. Osoby z celiakią wykazują całkowitą nietolerancję na jedną z jego frakcji – gliadynę. Gdy osoba chora na celiakię spożyje produkt glutenowy, oporny na procesy trawienne fragment glutenu wnika do ścianki jelita. System immunologiczny zostaje pobudzony do pracy, organizm próbuje zwalczyć „intruza”, co prowadzi do powstania stanu zapalnego.

Gdy gluten regularnie dostarczany jest do jelita cienkiego, a następnie nie może zostać strawiony, dochodzi do przewlekłego stanu zapalnego błony śluzowej jelita cienkiego. Kosmki jelitowe, które pokrywają powierzchnię jelita i odpowiedzialne są za wchłanianie substancji odżywczych z pożywienia do krwiobiegu, ulegają uszkodzeniu, a w dalszym postępie choroby zanikają.

To z kolei powoduje znaczne upośledzenie wchłaniania wszystkich cennych dla organizmu składników pokarmowych: białek, tłuszczów, cukrów, a także soli mineralnych i witamin. W organizmie osoby chorującej na celiakię dochodzi do spustoszenia – niedobory witamin i substancji odżywczych przyczyniają się do rozwoju wielu różnych chorób i pogorszenia ogólnego samopoczucia.

Kobiety chorują na celiakię dwa razy częściej niż mężczyźni. Schorzenie najłatwiej jest wykryć u małych dzieci, ponieważ objawy są u nich typowe i łatwe do wychwycenia, a ponadto produkty zawierające gluten są wprowadzane do diety niemowlęcia stopniowo, więc łatwo zaobserwować nagłe pogorszenie samopoczucia u dziecka.

Nawet, jeśli chorobę zdiagnozowano u osoby dorosłej, oznacza to, że chorowała na nią przez całe życie, gdyż celiakia jest nieuleczalną, wrodzoną chorobą, którą nie można się nią zarazić.

Osoby znajdujące się w grupie podwyższonego ryzyka zachorowania na celiakię to: krewni I-go stopnia osób chorych na celiakię, pacjenci z cukrzycą insulinozależną (I-go typu), pacjenci z zespołem Downa, Turnera i innymi schorzeniami genetycznymi.

Postać utajona choroby może ujawnić się w czasie ciąży, silnej infekcji, stresu lub w wyniku zabiegu chirurgicznego.

Objawy celiakii – różne typy choroby

Jakie są objawy celiakii? Na to pytanie nie ma jednej, prostej odpowiedzi, ponieważ problemem diagnostycznym schorzenia jest to, że często choroba przebiega bezobjawowo, albo objawy nie są typowe i mogą wskazywać na wiele innych chorób. Lekarze wyróżniają 3 typy celiakii ze względu na rodzaj i nasilenie objawów choroby:

1) celiakia pełnoobjawowa (zwana też jawną, klasyczną) – ta postać celiakii występuje najczęściej u dzieci, kobiet w ciąży, osób starszych. Jest stosunkowo łatwa do rozpoznania, ale stanowi też najmniejszy procent wśród wszystkich zachorowań na celiakię. Typowe dolegliwości jawnej celiakii często uznawane są błędnie za objawy innych schorzeń, takich jak zespół jelita drażliwego czy alergia pokarmowa.

Objawami celiakii jawnej są: bóle i wzdęcia brzucha, biegunki, znacząca utrata masy ciała, objawy niedoborowe (uporczywa anemia, osteoporoza itp.). U dzieci zaobserwować można zaburzenia w rozwoju i niski wzrost.

2) celiakia skąpoobjawowa (ubogoobjawowa) – to postać celiakii, która występuje najczęściej. Zmiany chorobowe są widoczne tylko w obrębie błony śluzowej jelita cienkiego, a schorzenie nie daje objawów typowych dla celiakii pełnoobjawowej. Symptomy, które powinny skłonić nas do poszukiwań źródła problemów zdrowotnych to m.in.: niewyjaśniona niedokrwistość, często pojawiające się afty i wrzodziejące zapalenia jamy ustnej, podwyższony poziom cholesterolu.

Inne typowe objawy celiakii skąpoobjawowej to zaburzenia neurologiczne, ciągłe zmęczenie, bóle głowy nieznanego pochodzenia, bóle kości i stawów, problemy skórne, depresja oraz niepłodność, której przyczyny nie zostały wyjaśnione innymi schorzeniami.

3) celiakia ukryta (zwana też utajoną) – ta postać choroby ma miejsce wtedy, gdy brak objawów celiakii jawnej, a obraz jelita cienkiego jest prawidłowy. O schorzeniu świadczy jedynie obecność charakterystycznych przeciwciał we krwi. Jeśli badania laboratoryjne wykazały postać utajoną choroby, można przypuszczać, że w przyszłości kosmki jelitowe zaczną zanikać i choroba rozwinie się.

Jak zdiagnozować celiakię?

Ze względu na zróżnicowane nasilenie celiakii u różnych osób oraz z powodu częstego występowania utajonej postaci choroby, diagnozowanie przebiega kilkuetapowo. W pierwszej kolejności, jeśli podejrzewamy, że możemy cierpieć na chorobę trzewną, należy udać się do lekarza pierwszego kontaktu. Przeprowadzi on bardzo szczegółowy wywiad i na jego podstawie zadecyduje o skierowaniu do gastroenterologa.

Następnym etapem jest wykonanie zleconych przez gastroenterologa specjalistycznych badań z krwi – oznaczenie stężenia dwóch z trzech dostępnych przeciwciał, które występują w organizmie osób chorych na celiakię: przeciwko endomysium mięśni gładkich (EmA), przeciwko transglutaminazie tkankowej (tTG), przeciwko deamidowanej gliadynie. Obecność tych przeciwciał wskazuje na chorobę trzewną, ale należy pamiętać, że ich brak nie jest jednoznacznym dowodem na brak celiakii.

Aby potwierdzić lub wykluczyć chorobę dodatkowo przeprowadzana jest biopsja jelita cienkiego. Wykonuje się ją endoskopowo podczas gastroskopii. Miękka sonda, którą połyka pacjent, wyposażona jest na końcu w małą kamerę, dzięki której lekarz może obejrzeć powierzchnię jelita i ocenić jego stan. Podczas badania pobierane są wycinki pozwalające stwierdzić stopień zaniku kosmków jelitowych. U małych dzieci badanie przeprowadza się w znieczuleniu ogólnym.

Ostateczne potwierdzenie choroby można uzyskać, gdy wprowadzone leczenie przynosi zamierzony skutek.

Leczenie celiakii – dieta bezglutenowa

Nie istnieje lekarstwo na celiakię. Jedynym sposobem na poprawę samopoczucia oraz zregenerowanie się jelita cienkiego jest ścisłe i ciągłe przestrzeganie diety bezglutenowej. Należy pamiętać o tym, że nie wolno wprowadzać diety bezglutenowej na własną rękę, nawet jeśli jesteśmy przekonani, iż chorujemy na celiakię. Poprawa stanu jelita następuje już w kilka dni lub tygodni od wprowadzenia diety, więc jej stosowanie przed wizytą u lekarza może uniemożliwić postawienie trafnej diagnozy.

Nie da się wprowadzić diety bezglutenowej jedynie na jakiś czas, ponieważ u osób chorych na celiakię każdy powrót do produktów glutenowych powoduje szybki nawrót przykrych dolegliwości, a każda dawka glutenu ma destrukcyjny wpływ na stan jelita cienkiego. Dietę bezglutenową należy zatem stosować przez całe życie.

Dieta bezglutenowa jest dietą eliminacyjną, polega ona na wyłączeniu z jadłospisu produktów spożywczych posiadających gluten. Produkty bezglutenowe to produkty, które zostały wytworzone z surowców naturalnie nie zawierających glutenu oraz takie, które zostały go pozbawione w skomplikowanych procesach technologicznych.

Dla osób z celiakią największym problemem w przestrzeganiu ścisłej diety jest to, że nie wystarczy wyeliminować z diety produktów, które z całą pewnością gluten zawierają. Ze względu na jego świetne właściwości (jest doskonałym emulgatorem i nośnikiem zapachowym), producenci żywności stosują go przy produkcji tych wyrobów, które teoretycznie powinny być bezglutenowe, np. nabiału, wędlin, przetworów owocowych i warzywnych, słodyczy, przypraw, napojów.

Kolejnym istotnym problemem jest kwestia produkcji, przechowywania oraz transportu produktów żywnościowych. Wspólna linia produkcyjna dla wielu różnych produktów oraz niewłaściwe przechowywanie produktów bezglutenowych powodują zanieczyszczenie glutenem tych wyrobów, które powinny być go pozbawione.

W związku z powyższym opracowano 3 grupy produktów dla osób z celiakią:

Dozwolone

W pierwszej grupie, na której powinien się opierać jadłospis chorego, znajdują się m.in. ryż, kukurydza, gryka, amarantus, sezam, odpowiednio oznakowane bezglutenowe produkty zbożowe (posiadają na etykiecie symbol przekreślonego kłosa), świeże i mrożone warzywa i owoce, świeże i mrożone mięso i ryby, mleko świeże i UHT, śmietana, jogurt naturalny, maślanka, białe i żółte sery bez dodatków, jaja, masło i margaryna, oleje roślinne, cukier, dżem i miód. Wśród napojów dozwolone są: woda mineralna, kawa naturalna, zioła, herbata, naturalne soki owocowe, a także niektóre alkohole (np. wino, koniak, wódka).

Ryzykowne

Wśród produktów ryzykownych, mogących zawierać gluten, znajdują się przede wszystkim produkty przetworzone, półprodukty oraz produkty wzbogacane dodatkami smakowymi, czyli np.: płatki kukurydziane, chrupki kukurydziane, chipsy, mąka kukurydziana i ziemniaczana, przetwory owocowe i warzywne, gotowe dania warzywne, wędliny, mięso w przyprawach, konserwy rybne i mięsne, jogurty owocowe, serki topione, lody, cukierki, kawa rozpuszczalna typu 2 w 1, herbata aromatyzowana, ketchup i musztarda.

Niedozwolone w diecie bezglutenowej

Całkowicie zabronione w diecie bezglutenowej są pszenica, żyto, jęczmień i owies oraz wszelkie wyroby z tych zbóż, panierowane mięsa i ryby, słodycze zawierające w składzie gluten oraz alkohole: piwo i whiskey.

Czasami, w przypadku silnego zaniku kosmków, obok diety bezglutenowej wprowadzana jest czasowo dieta bezlaktozowa, polegająca na wykluczeniu z diety produktów mlecznych. Powodem tego dodatkowego ograniczenia jest fakt, iż brak kosmków jelitowych uniemożliwia trawienie laktozy.